سرطان تکثیر یک سلول تغییر ماهیت داده است که شروع به رشد می کند، بزرگ می شود و به یک بافت سرطانی تبدیل می‌شود. بدن هر انسان از سی تا چهل تریلیون سلول تشکیل‌شده است. هر تریلیون معادل هزار میلیارد است و هرروز هم برای ثبات شکلش باید یک سری تقسیمات سلولی انجام شود. در واقع هرروز حدود سه تریلیون تقسیم سلولی در بدن انسان انجام می‌شود و هر سلول در زمان تقسیم محتوی ژنتیکی‌اش هم تقسیم می‌شود محتوی ژنتیکی به دو سلول جدید تقسیم می‌شود، در حین جدا شدن محتوی ژنتیکی یا جدا شدن کروموزوم‌ها ممکن است یک سری خطاها ایجاد گردد. سلول‌ها سیستم‌هایی دارند، این سیستم‌ها بازبینی می کنند که اگر خطایی رخ‌داده است آن را اصلاح کنند ولی گاهی اوقات این خطاهای ژنتیکی به دور از چشم اتفاق می‌افتند و سلولی ایجاد می‌شود با یک ژن متفاوت یعنی ژنی که نسبت به قبل تغییر پیداکرده و حالا این ژن مستعد تبدیل به یک سلول غیرطبیعی است ولی حتماً به یک سلول سرطانی تقسیم نمی‌شود.
ممکن است با گذشت زمان تغییرات ژنتیکی دیگری هم رخ دهد و به یک سلول سرطانی تبدیل شود. در روز هزار سلول ایجاد می‌شود که ماهیت آن‌ها با سلول اصلی متفاوت است یعنی یک تغییرات ژنتیکی حاصل‌شده است حالا سؤالی که ممکن است پیش آید این است که ما چرا سرطان نمی‌گیریم؟ پاسخ این است که در بدن انسان‌ها تعدادی سلول وجود دارد با نام سلول لنفوسیت T که به این سلول‌ها، سلول‌های قاتل یا nature killer گفته می‌شود وظیفه این سلول‌ها این است که سلول‌های غیرطبیعی را شناسایی می‌کنند و آن‌ها را از بین می‌برند، حالا اینکه تعدادی از افراد می‌گویند ما هیچ سابقه خانوادگی نداشتیم چرا مبتلا شدیم؟ باید بگویم سرطان‌ها ۱۰ تا ۱۵ درصدشان بر اثر ژنتیک بوده و حدود ۸۵ تا۹۰ درصد اصلاً ربطی به سابقه خانوادگی ندارد. این سلول‌هایی که ماهیت آن‌ها تغییر کرده، ممکن است بدن نتوانسته است این‌ها را شناسایی و از بین ببرد، چون سیستم ایمنی بدن ضعیف است و بدن نتوانسته این سلول ها را از بین ببرد، این سلول شروع به تکثیر می‌کند و بزرگ می‌شود و به یک سلول سرطانی تبدیل می‌شود. حالا این سلول در هر عضوی که باشد رشد و تکثیر پیدا می‌کند و تبدیل به سرطان آن عضو بدن می‌شود به‌طور مثال اگر در معده باشد سرطان معده، در روده باشد، سرطان روده و همین‌طور الی‌آخر، پس همه ما در معرض ریسک ابتلا به سرطان هستیم ولی سیستم ایمنی بدن از ما محافظت می‌کند و اجازه نمی‌دهد سلول‌های سرطانی ایجاد شود.
پیشگیری از سرطان
سوالی که اینجا پیش می‌آید این است که چه مواردی باعث می‌شود که در زمان تقسیم سلولی ماهیت ژنتیکی این سلول ها تغییر کند؟ در پاسخ باید بگویم عوامل زیادی تأثیرگذار است ازجمله:
عوامل محیطی مانند آلودگی هوا که خیلی مؤثر است، دخانیات مانند سیگار، قلیان که میتواند در بدن تأثیرات منفی سویی ایجاد کند. یکی از تأثیرات این است که ممکن است اختلالاتی در تقسیم سلولی ایجاد کند. همچنین ویروس‌ها، مواد شیمیایی، مواد رادیواکتیو، قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس و گاهی ویروس‌ها خودشان باعث تغییرات ژنتیکی می‌شوند.پس در نهایت نتیجه می گیریم چیزی که باعث می‌شود ما از سرطان به دور باشیم سیستم ایمنی سالم است.
عواملی را که باعث می‌شوند ما سیستم ایمنی قوی داشته باشیم را موردبررسی قرار می‌دهیم:
- ورزش کردن یک عامل مؤثر در تقویت سیستم ایمنی است.
- از بین بردن استرس و اضطراب چرا که ثابت‌شده است داشتن اضطراب های مزمن، بیماری های روانی بیماریهای افسردگی باعث تضعیف سیستم ایمنی می‌شود. برای مثال بعد از حوادث ناگواری مثل زلزله، جنگ یا زندانی شدن میزان سرطان افزایش می‌یابد، و علت آن هم تضعیف سیستم ایمنی بدن است.
- تغذیه مناسب چراکه تغذیه نامناسب باعث افزایش وزن میگردد، افزایش وزن خود باعث افزایش ریسک ابتلا به سرطان میگردد. با مصرف مواد غذایی سالم و بهبود روش تغذیه سیستم ایمنی بدن را تقویت کنیم و از بروز سرطان جلوگیری کنیم. گنجاندن ۸۵۰ گرم میوه و سبزیجات در برنامه غذایی روزانه، کاهش مصرف نمک، کاهش مصرف گوشت های پرچرب، کاهش مصرف فست فود، مواد کنسروی، نوشابه.
- از مصرف دخانیات مثل سیگار و قلیان اجتناب کنید. حتی موادی مانند تریاک، که بعضی‌ها تصور می‌کنند یک اثر ضد سرطانی دارد، درصورتی‌که ثابت‌شده تریاک خودش باعث ایجاد ۵ نوع سرطان است و افراد زیادی هستند که تریاک مصرف می‌کنند و سرطان دارند. حتی دیده شده افرادی که تریاک مصرف می‌کنند سرطان در آن‌ها دیرتر تشخیص داده می‌شود و زمانی بیمار مراجعه می‌کند که سرطان در مرحله پیشرفته است و این به خاطر اثر ضد درد تریاک است.
نکته مهمی که لازم است گفته شود عدم نظارت کافی برکشت محصولات کشاورزی و استفاده بی‌رویه از سموم، آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی است. یک مثال ساده برای روشنتر شدن موضوع این است که برخی از کشاورزان که در کاشت سبزیجات، از کود نیترات زیادی استفاده می‌کنند که محصولات برای سود بیشتر، سریع وارد بازار شود و همین نیترات سرطان زا است. اگر توجه کنید درگذشته میوهها خیلی براق و سالم نبودند اکثراً کرم‌خورده و لک‌دار بودند اما الان میوهها همه سالم و براق و بدون لک هستند و این‌ها اصلاً نشانه خوبی نیست به علت اینکه به میوه آن‌قدر سم زده‌شده و آن‌قدر سم در میوه وجود دارد که اصلاً برای رشد کرم محل مناسبی نیست. بنابراین سیب کرم‌خورده سالم‌تر است و دیگر اینکه برای زیباتر شدن به میوهها واکس هم می‌زنند و اصلاً شسته نمی‌شود این مورد هم سرطان‌زا است. پس تا می‌توانید از محصولات ارگانیک استفاده کنید.
در امور دام هم همین‌طور است. اگر خوراک دام از علوفه کپک‌زده باشد حاوی سم آفالاتوکسین است این علوفه را دام مصرف می‌کند و سم مستقیم وارد شیر می‌شود و این شیر را مردم استفاده می‌کنند، که خودش سرطان‌زا است. به خاطر همین دلایل است که آمار سرطان روز به روز بیشتر می‌شود. پس دولت باید نظارت بیشتری داشته باشد.
بنابراین علت سرطان می تواند درصدی عوامل محیطی، درصدی خود شخص و روش ناصحیح زندگی، درصدی تغذیه نامناسب و درنهایت درصدی هم ژنتیک باشد این عوامل باعث می‌شوند که سیستم ایمنی بدن ضعیف شده و فرد دچار سرطان شود.
تشخیص سرطان
سؤال دیگر این است که چگونه متوجه ابتلا به سرطان شویم؟
سرطان اگر در مراحل اولیه یا ثانویه تشخیص داده شود قابل‌درمان است و طول عمر و امید به زندگی در بیمار بیشتر می شود تا در مراحل بالاتر که سرطان پیشرفت کرده است. امروزه روش‌های غربالگری متعددی وجود دارد که به آن روش‌های اسکرینینگ گفته می‌شود. اگر فرد به سرطان مبتلا شده باشد با انجام اسکرینینگ میتواند سرطان را در مراحل ابتدایی تشخیص دهد.
روش‌های غرباگری برای تشخیص زودرس سرطان:
- ماموگرافی: برای تشخیص شایع‌ترین سرطان در خانم‌ها که همان سرطان پستان است روش غربالگری ماموگرافی استفاده می‌شود که به‌صورت عمومی، خانم های بالای ۴۰ سال هر یک یا دو سال یک‌بار باید ماموگرافی شوند که اگر تغییرات جزئی در سینه آن‌ها باشد با درمان آن از ایجاد یک توده سرطانی پیشگیری کنند که در اکثر موارد نه نیاز به شیمی‌درمانی است نه رادیوتراپی و فقط با یک جراحی یا یک نوع قرص هورمونی درمان می‌شوند، نه اینکه بیماری آن‌قدر پیشرفت کند و شما تازه متوجه بشوید که نیاز به شیمی‌درمانی باشد و شما فقط طول عمرتان را افزایش می‌دهید نه اینکه بهبود پیدا کنید.
- پاپ اسمیر: این یک روش غربالگری برای تشخیص سرطان دهانه رحم است. هر یک تا سه سال باید انجام شود.
- آزمایش PSA: از طریق خون برای شناسایی زودهنگام سرطان پروستات اقدام می‌کنند که شروع بدخیمی با این آزمایش مشخص می‌شود.
- کلونوسکوپی و آزمایش خون مخفی در مدفوع: در سنین بالای ۵۰ سال برای جلوگیری از سرطان‌های دستگاه گوارش هر سال یک آزمایش خون مخفی در مدفوع و هر ده سال یک‌بار کلونوسکوپی توصیه می‌شود. چون در دستگاه گوارش تشکیل هر پولیپ۱۰-۸ سال طول می‌کشد تا به سرطان تبدیل شود. با یک کلونوسکوپی فرد متوجه پولیب شده و پولیپ برداشته می‌شود همچنین ازابتلاء به یک سرطان جلوگیری می‌کند اگر پولیب بزرگتر شود، باعث انسداد روده میگردد و بعد شخص زمانی متوجه می‌شود که متأسفانه سرطان پخش‌شده و درمان هم سخت می‌شود.
- سی‌تی‌اسکن با اشعه کم: افراد سیگاری بالای ۴۰ سال هر دو سال یک بار یک سی تی اسکن با اشعه کم از ریه خود انجام دهند چون سرطان ریه خودش را به‌صورت یک نودول نشان می‌دهد که به‌مرورزمان رشد می‌کند که در مراحل اولیه می‌توانید با برداشتن نودول از سرطان ریه جلوگیری کنید. البته بهترین راه‌حل نکشیدن سیگار است.
علائم بیماری سرطان
گاهی اوقات بیمار با علائمی مواجه می‌شود که باید سریع به پزشک مرتبط مراجعه کند، این عبارتند از:
- کاهش وزن غیرقابل توجیه: این‌یک علامت جدی است نه اینکه هرکس وزنش کم شود حتماً مبتلابه سرطان است این میتواند یکی از علامت‌های مهم سرطان باشد، پس اگر کاهش وزن غیرقابل‌توجیه داشتید مثلاً ورزش نکردید رژیم نگرفتید و وزن کم کردید باید حتماً به پزشک مراجعه کنید.
- تعریق شدید: کسانی که تعریق نداشتند ولی ناگهان شروع به عرق کردن می‌کنند طوری که شب‌ها بالشتشان خیس عرق می‌شود این علامت مهمی است و باید حتماً به پزشک مراجعه کنند.
- تب: تب‌های غیرقابل‌توجیه که بعد از بررسی هم متوجه می‌شوید که منشا عفونی ندارد ولی همچنان تب می‌کنند یکی از علتهای آن میتواند سرطان باشد.
- ضعف و بی‌حالی
- تغییر ماهیت خال‌های پوست: اگر خالی دارند که به ناگهان تغییر ماهیت داده مانند تغییر رنگ، بزرگ شدن یا زخم شدن، حتماً به پزشک مراجعه کنند و نمونه‌برداری شوند. هرگونه ضایعه پوستی که بهبود پیدا نمی‌کند حتماً باید پیگیری شود خصوصاً در مناطقی که تابش اشعه خورشید در آن قسمت‌ها زیاد است.
- سرفه مزمن: سرفه‌ای که بیش از سه هفته طول بکشد و علتی برای آن پیدا نشود حتماً باید بررسی شود و شخص باید سی‌تی‌اسکن انجام دهد ممکن است ضایعه‌ای در ریه باشد.
- درد معده: اگر درد در ناحیه معده پس از بررسی، متوجه میکروب هلیکو باکتر شوند و پس از درمان دارویی بهبودی حاصل شود که هیچ، ولی اگر با استفاده از دارو درمان نشد افراد زیر ۴۰ یا ۵۰ سال باید آندوسکوپی شود، بعضی از منابع می‌گویند بالای ۴۰ یا۵۰ سال اگر درد معده داشته باشند نباید ابتدا درمان دارویی انجام شود حتماً باید در همان ابتدا آندوسکوپی شوند.
- گرفتگی صدا: گرفتگی صدا که بیش از ۳ هفته ادامه یابد و از بین نرود حتماً باید تارهای صوتی‌اش توسط پزشک متخصص گوش و حلق و بینی معاینه شود، در این افراد احتمال سرطان حنجره بالاست مخصوصاً در افراد سیگاری درصد ابتلا افزایش می‌یابد.
- غدد لنفاوی: هرگونه غدد لنفاوی چه گردن چه زیر بغل چه کشاله ران که در اثر عفونت یا التهاب یا هر دلیلی ایجاد شود ظرف سه هفته باید از بین بروند, اما اگر بیشتر از سه هفته طول بکشد حتماً باید بررسی شود و بهترین روش این است که یکی از این غدد لنفاوی را برداشته و آزمایش کنیم البته هر غده لنفاوی که بزرگ می‌شود یا این تورم طول می‌کشد نشانه سرطان نیست، ولی یکی از علل آن میتواند سرطان یا لنفوم باشد بیماریهای التهابی, روماتیسمی و عفونی می‌توانند علل ایجاد این بزرگی یا تورم باشند هر دردی در هر ناحیه بدن که در طولانی‌مدت بهبود نیابد حتماً باید بررسی گردد.
پس ما برای اینکه سرطان را در مراحل اولیه تشخیص دهیم باید به این علائم توجه کنیم بسیار حائز اهمیت است که بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده شود اکثر بیماران درمان می‌شوند ولی هرچه این بیماری دیرتر تشخیص داده شود هم درمان سخت‌تر است هم بهبودی مشکل‌تر.
درمان سرطان
فردی که مبتلابه سرطان می‌شود چه‌کاری باید انجام دهد؟
زمانی که فرد خبر بیماری خود را می‌شنود اولین واکنش فرد یک اضطراب خیلی شدید است چون یکی از بدترین خبرهایی که ممکن است فرد در طول زندگی خود بشنود همین خبر است یا خبری مانند شنیدن خبر مرگ یک عزیز. در اکثر موارد فرد بسیار شتاب‌زده عمل می‌کند یعنی بعد از شنیدن این خبر سریع شروع به اقدام می‌کند البته این سرعت عمل خوب است اما گاهی این عجله و سرعت عمل، کار دست مریض می‌دهد. ببینید هرگاه ما با یک واژه‌ای تحت عنوان سرطان مواجه شدیم باید درمان خود را شروع کنیم, برای شروع درمان باید مراحلی را طی کرد که به‌طور مختصر بیان می‌شود:
- انجام نمونه‌برداری برای تشخیص خوش‌خیم بودن یا بدخیم بودن بافت
- مراجعه به یک آنکولوژیست برای تعیین استیجینگ، یعنی اینکه بیماری در چه مرحله‌ای است مرحله یک یا دو یا بالاتر، آیا فقط همان ارگان را درگیر کرده یا به ارگان‌های دیگر نیز سرایت کرده که با یک سی‌تی‌اسکن مثلاً از شکم و لگن یا ریه یا استخوان‌ها انجام شود تا مطمئن شویم سرایت نکرده است. گاهی نیز باید ام آر آی از مغز گرفته شود تا مشخص شود که بیماری به مغز سرایت نکرده باشد البته روش دقیق‌تر پت اسکن هست که برای تشخیص هر نوع سرطان با داروی خاصی استفاده می‌شود فقط پت اسکن ضایعات مغزی را نمی‌تواند خوب تشخیص دهد پس به تشخیص پزشک باید انجام داد.
بعد از تعیین مرحله بیماری بر اساس اینکه در چه مرحله‌ای است درمان‌های متفاوتی وجود دارد گاهی پزشک می‌گوید در استیج ۱و۲ فلان بیمار ابتدا باید شیمی‌درمانی شود و بعد جراحی انجام دهد برای مثال در سرطان معده اگر پخش نشده باشد و فرضاً در استیج یا مرحله دوم است ما ابتدا چهار بار شیمی‌درمانی میکنیم و بعد بیمار را نزد پزشک جراح برای جراحی می‌فرستیم.
و سپس بعد از جراحی دوباره شیمی‌درمانی میکنیم پس هنگامی‌که فرد متوجه سرطان معده می‌شود سریعاً نباید به جراح مراجعه کند چرا که تحقیقات نشان داده است اگر ابتدا شیمی‌درمانی انجام شود، هم در مسیر درمان بهتر است و هم طول عمر بیمار افزایش می‌یابد و هم اینکه اگر معده برداشته شود شما دیگر نمی‌توانید شیمی‌درمانی انجام دهید.
گاهی بعدازاینکه بیمار به جراح مراجعه می‌کند و جراح بدون حتی یک یک سی تی اسکن فوراً جراحی می‌کند و هنگامی‌که جراح شکم بیمار را باز می‌کند تازه متوجه انتشار بیماری در اعضای دیگر بدن می‌شود و سریع عمل را متوقف می‌کند اما اگر قبل عمل یک دستور سی‌تی‌اسکن داده بود متوجه متاستاز بیماری شده بود و دیگر نیاز به جراحی نبود پس تأکید می‌کنم در ابتدا استیجینیگ انجام شود.
این بیماری در هر عضو و در هر مرحله‌ای درمان‌های متفاوت دارد. به‌طور مثال سرطان پستان در هر مرحله درمان تفاوت دارد. هر سرطان در هر مرحله یک درمان خاصی دارد و همین‌طور درمان‌های اعضای مختلف بدن باهم متفاوت است. سرطان در هر فرد مثل اثرانگشت می‌ماند یعنی افراد باهم متفاوت هستند. ممکن است فردی در سرطان سینه هورمونش مثبت باشد و در فرد دیگر با همین بیماری منفی، پس فقط با نظر پزشک مرتبط اقدام به درمان نمایید.
برای مثال اگر کسی به شما گفت که فلان شخص مثل شما سرطان پستان داشته و ابتدا این کار را انجام داده نه این کار را، بدانید درست نیست. بیماری شما ابتدا باید بررسی و رنگ‌آمیزی شود، ماهیت هورمونی آن مشخص شود آیا رسپتور گیرنده استروژن روی آن وجود دارد؟ آیا گیرنده پروژسترون روی آن وجود دارد؟ گاهی پزشک در سرطان پستان تشخیص می‌دهد که ابتدا شیمی‌درمانی کند ولی در بیمار دیگر می‌گوید ابتدا باید جراحی شود در بیمار دیگر می‌گوید ابتدا باید دارودرمانی در پیش گیرد یا در بیمار دیگر می‌گوید ابتدا باید دارو بگیرد و بعد جراحی کنید و بعد یک دوره بیشتر دارو مصرف کند. پس این روش‌های درمان هیچ‌کدام شبیه هم نیستند.
گاهی در سرطان‌های پیشرفته جراحی به کار نمی‌آید و فقط شیمی‌درمانی انجام می‌شود. در بعضی از سرطان‌ها مثلاً سرطان روده اگر متاستاز به کبد داشته باشد و هیچ قسمت دیگری را هم درگیر نکرده باشد اول بیمار را شیمی‌درمانی و بعد کبدش را جراحی میکنیم و بعد دوباره شیمی‌درمانی و در آخر جراحی روده را انجام می‌دهیم. پس درمان‌ها در سرطان‌های مختلف متفاوت است گاهی برای بیمار ابتدا جراحی لازم است گاهی اول شیمی‌درمانی، گاهی نه جراحی نه پرتودرمانی فقط شیمی‌درمانی لازم است و به‌هرحال پروتوکول هر مرحله با مراحل بعدی فرق می‌کند به خاطر همین اگر خدایی نکرده با واژه سرطان روبرو شدید سعی کنید همه‌چیز بر اساس استاندارد پیش برود چون شما اگر قرار باشد اول شیمی‌درمانی کنید ولی به‌جای آن جراحی کنید بدانید حتماً‍‍ً در سرنوشت شما تأثیر خواهد گذاشت.
روش‌های درمان سرطان
- شیمی‌درمانی یک روش درمان سرطان است که در آن از داروهایی استفاده می‌شود که مستقیماً روی سلول‌های سرطانی تأثیر می‌گذارد و جلوی رشد و تکثیر آن‌ها را می‌گیرد. اثرگذاری این روش تا حدودی به سطح و میزان پیشرفت سرطان بستگی دارد.
- روش جراحی
- یک روش درمانی دیگر به جز شیمی‌درمانی و جراحی، ایمونوتراپی است ایمونوتراپی یا ایمنی درمانی نوعی از درمان سرطان است که به سیستم ایمنی بدن شما کمک می‌کند تا با سرطان مقابله کند. در شیمی‌درمانی مستقیم سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد ولی در ایمنو نوتراپی سلول‌های ایمنی بدن فعال می‌شوند یعنی سیستم ایمنی بدن به عنوان بخشی از عملکرد طبیعی خود، سلول‌های غیرطبیعی را شناسایی و نابود می‌کند و به‌احتمال‌زیاد، از رشد بسیاری از سرطان‌ها جلوگیری می‌نماید و در همه کشورهای دنیا به‌عنوان یک روش درمانی جدید استفاده می‌شود. ولی در همه سرطان‌ها قابل‌استفاده نیست.
لازم به توضیح است ایمنوتراپی روش درمانی گرانی است چون داروهای مورداستفاده آن در ایران شامل بیمه نمی‌شود. هر تزریق این روش تا صد میلیون هم برای بیمار هزینه دارد. ولی عوارض و آسیب‌های کمتری دارد. سلول‌های ایمنی بدن را وادار می‌کند که سلول‌های سرطانی را از بین ببرد.
- روش درمانی دیگر رادیوتراپی است که بعد از جراحی برای پاک‌سازی کامل از سلول‌های سرطانی اشعه درمانی یا پرتودرمانی می‌کنند. گاهی اوقات هم جنبه تسکینی دارد مثلاً شخصی مبتلا به سرطان معده است و به مغزش هم سرایت کرده که عملاً امکان جراحی نیست برای همین برای تسکین از رادیوتراپی استفاده می‌کنند. در مراحل متاستاز اصلاً جایگاهی ندارد مگر به‌عنوان تسکین درد.
پس توصیه می‌کنم اگر مبتلا شدید اصلاً عجله نکنید و زود تصمیم نگیرید چون گاهی اوقات بعضی اقدامات درمانی نه تنها بیماری را درمان نمی‌کند حتی متوقف نیز نمی‌سازد و تصمیم نادرست قابل جبران نمی‌باشد پس قبل از هر اقدامی برای درمان با یک فوق تخصص سرطان مشورت کنید.
در انتها تشکر می‌کنم از «موسسه خیریه حمایت از بیماران مبتلا به سرطان نور» که در راستای آگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی در حوزه سرطان به عموم مردم تلاش می‌کنند.
دکتر علیرضا قاضی زاده، فوق تخصص خون و سرطان
