یکی از تاثیرگذارترین عوامل موثر بر سلامتی انسان و خطر بروز سرطان محیط است، واژه «محیط» به هر چیزی که خارج از بدن باشد و وارد بدن شده و با آن مواجهه پیدا کند نیز می شود.
همه چیزهایی که ما با آنها مواجه هستیم مانند هوا، آب، غذا و به طور کلی نحوه زندگی ای که انتخاب کرده ایم، می توانند دارای عامل سرطان زا باشند.
میزان بروز سرطان در کشورهای مختلف متفاوت است و همچنین میزان بروز در افرادی که از کشوری به کشور دیگر مهاجرت می کنند، تغییر می کند. به عبارتی عوامل محیطی به قدری تاثیر گذار هستند که حتی افراد مهاجر، فارغ از موضوع ژنتیک و وراثت خویش، همانند دیگر مردم آن کشور در معرض عوامل سرطان زای موجود در محیط زندگی جدید قرار گرفته اند دچار سرطان می شوند که تاییدی بر آثار محیط است. در بدن تغییرات ژنتیکی نقش دارند ولی اغلب عوامل محیطی آغازگر این تغییرات در ایجاد سرطان هستند.
ساختار ژنتیکی هر فرد در روند زندگی، در مواجهه دایمی مداوم با عوامل محیطی مانند مواجهه های شغلی، آلودگی هوا، نور خورشید، اشعه رادیو اکتیو است. این عوامل ممکن است منجر به تغییرات ژنتیکی و برهم زدن تعادل و توازن در روند عادی رشد سلول ها شوند.
مهمترین عوامل در بروز سرطان
عوامل ایجاد کننده سرطان را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
• عوامل مرتبط با شیوه زندگی
• عوامل محیطی
هرچند عوامل مختلف شیوه زندگی نیز از طریق محیط وارد بدن ما می شوند (مانند سیگار، الکل و تغذیه نامناسب) ولی وقتی صحبت از عوامل محیطی می کنیم، منظور عواملی هستند که مستقل از انتخاب شیوه زندگی ما، به بدن آسیب می رسانند مانند آلودگی هوا. به طور کلی سهم عوامل مختلف شیوه زندگی در ایجاد سرطان نسبت به عوامل محیطی خیلی بیشتر است.
با این نگاه که تقریباً همه عوامل سرطان زا به جز زمینه ژنتیکی، از طریق محیط وارد بدن می شوند، به طور متوسط دوسوم موارد سرطان، با برخی از عوامل محیطی مانند تنباکو، الکل، غذا، قرار گرفتن در معرض تابش اشعه، ویروس ها و مواد موجود در هوا، آب و خاک مرتبط هستند. البته بسیاری از آنها مربوط به انتخاب های شیوه زندگی بوده و قابل تغییر و تعدیل هستند. مثلاً حدود یک چهارم مرگ و میرهای ناشی از سرطان با حذف مصرف محصولات تنباکو قابل پیشگیری هستند و یا انتخاب های تغذیه ای از بسیاری از مرگ های زود هنگام ناشی از سرطان پیشگیری می کند. رژیم غذایی سالم کم کالری شامل غلات کامل، میوه جات و سبزیجات است و باید از مصرف مقادیر زیاد غذاهای چرب، گوشت قرمز، پرنمک یا نمک سود شده اجتناب شود.
پیشگیری و درمان برخی از عوامل عفونی و ویروس ها مانند ویروس پاپیلومای انسانی، ویروس های هپاتیت بی و سی، ویروس ابشتین بار و هلیکو باکتر پیلوری که از عوامل خطرزا برای ابتلا به سرطان هستند نیز اهمیت زیادی دارد.
گرچه رابطه مواجهه با عوامل محیطی و خطر بروز سرطان تایید شده است، هنوز به درستی نمی دانیم چرا از بین دو نفر که مواجهه های محیطی مشابهی دارند، یکی مبتلا به سرطان می شود و دیگری مبتلا نمی شود. اما به نظر می رسد عوامل فردی در این مسئله دخالت دارند و ارتباطات پیچیده ای بین آنها حاکم است.
احتمال ایجاد سرطان در یک فرد در واکنش به عوامل زیست محیطی ویژه به مدت زمان و تعداد دفعات قرار گرفتن در معرض ماده ای خاص و همچنین عوامل دیگر مانند عوامل ژنتیکی، رژیم غذایی، سبک زندگی، سلامتی، سن و جنسیت نیز بستگی دارد.
در ادامه در مورد بعضی مواجهه های محیطی بیشتر صحبت شده است.
مشاغل:
بسیاری از عوامل خطرزای محیطی سرطان برای اولین بار در محیط کار کشف شده اند زیرا افرادی که مشاغل خاص دارند، در مقایسه با عموم مردم، تحت تاثیر مواجهه زیاد با مواد شیمیایی هستند. طیف و سیعی از مواد شیمیایی که بعضی افراد در صنایع و مشاغل و در محیط کار خود با آن سرو کار دارند، احتمال ابتلا به سرطان را در آنها افزایش می دهد. ازجمله این مواد بنزن، تار، آرسنیک، کادمیوم، کرو میوم و چندین ماده دیگر است.
بنزن به عنوان حلال در بسیاری از صنایع از جمله پترو شیمی کاربرد دارد و همچنین در آلودگی های هوای شهری و دود سیگار وجود دارد. تماس طولانی مدت با بنزن خطر ابتلا به لوسمی را افزایش می دهد.
تار مجموعه ذراتی است که در اثر اشتعال سیگار معلق شده و به ریه وارد می شود. این ذرات به صورت ماده چسبندگی قهوه ای رنگی در انگشتان، دندان و ریه افراد سیگاری رسوب می کند.
آرسنیک به عنوان یک ماده نگهدارنده در صنایع چوب کاربرد دارد البته در دود سیگار نیز مو جود است. این ماده بعده از ورود به بدن، هرگز دفع نمی شود و با تخریب DNA و ممانعت از ترمیم آن، یک ماده سرطان زا محسوب می شود.
کادمیوم در صنایع باطری سازی کاربرد دارد. در سیگار هم وجود دارد. مطالعات نشان می دهد میزان کادمیوم در افراد سیگاری دو برابر افراد غیر سیگاری است. کادمیوم علاوه بر سرطان زایی، بر روی کلیه و عروق هم تاثیر مخرب دارد.
کرومیوم در صنایع آلیاژ سازی و رنگ سازی کاربرد دارد. در دود سیگار نیز موجود بوده و با سرطان ریه مرتبط است.
بوتادین در صنایع لاستیک سازی کاربرد دارد و سرطان زاست .
نیتروزآمین که در آب های آلوده به آلودگی های صنعتی، کودهای کشاورزی نیتراته و به عنوان ماده نگهدارنده در صنایع کالباس سازی یافت می شود، سرطان زاست. نیتروزآمین در دود سیگار نیز وجود دارد.
آزبست (پنبه نسوز) در صنایع عایق حرارتی، کشتی سازی و لنت ترمز کاربرد دارد.
سیلیس در صنایع شیشه سازی و ذغال سنگ مورد استفاده قرار می گیرد.
برای پیشگیری از آثار سرطان زایی مواد شیمیایی در منزل یا محل کار لازم است از تماس بدن با مواد شیمیایی اجتناب شده و محیط دارای تهویه مناسب باشد. همچنین لازم است سطوح کاری عادی از گرد غبار و مواد شیمیایی بوده و از ماسک محافظ مناسب استفاده شود.
آلودگی هوا:
دود ناشی از فعالیت کارخانه ها، خودرها و سیستم گرمایشی مو جب انباشته شدن مواد سرطان زا در هوا شده که عامل اصلی آلودگی هوا در شهرهای صنعتی است. افراد و گرو ههای در معرض خطر مانند کودکان، افراد مسن و زنان باردار به دلیل اینکه مصونیت بدن شان پایین است بیشتر در معرض خطر آلودگی هوا هستند.
آلاینده هایی مانند دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن، مونو اکسید کربن و ازن از مقصرترین اصلی در آلودگی اتمسفر شهری هستند. تحقیقات، رابطه آلودگی هوا با سرطان های ریه، خون و پوست را اثبات کرده اند. نکته مهم آن است که آلودگی هوا جزء عوامل سرطان زای قابل پیشگیری است و تلاش در این زمینه لازم است.
نور خورشید:
یکی از مهم ترین عوامل بالقوه سرطان زا است. سالانه میلیون ها نفر در سراسر دنیا به دلیل آثار مضر نور خورشید مبتلا به سرطان پوست می شوند. به عبارتی اگر چه نور آفتاب تا حدی برای سلامتی مفید است، اما مواجهه زیاد با نور آفتاب، خصوصا ًدر زمان کودکی عامل ویژه و مهمی در افزایش خطر ابتلا به سرطان پوست است.
نور خورشید دارای سه طیف است:
طیف نور مرئی که همان رنگین کمان دوست داشتنی است با هفت رنگ زیبا. البته در حاشیه دو طرف رنگین کمان امواج مادون قرمز و امواج ماوراء بنفش قرار می گیرند که در طیف نامرئی اشعه خورشید هستند. البته امواج مادون قرمز در ابزارهای تکنولوژیک، مثلاً در موبایل نیز کاربرد دارد که تا کنون خطری از این امواج شناخته نشده است.
امواج ماوراء بنفش با چشم غیر مسلح دیده نمی شوند. این امواج موجب آفتاب سوختگی، آسیب به چشم (آب مرارید) آسیب سد دفاعی پوست و سرطان پوست می شوند. نوعی از امواج ماوراء بنفش به نام UVA در سالن های برنزه کردن پوست نیز استفاده می شود. تحقیقات نشان می دهند کسانی که از سالن های برنزه سازی استفاده می کند در معرض انواع سرطان پوست قرار دارند.
اما امواج دیگر به نام UVB موجود در نور خورشید در ساعات اوج تابش (۱۰ صبح تا ۴ عصر) شدت بیشتری دارد این اشعه بر لایه های سطحی پوست اثر گذاشته و عامل اصلی قرمزی و آفتاب سوختگی است. این اشعه به لایه های عمقی نفوذ نمی کند اما دارای آثار سریع و حاد است. در شرایط برفی و یخی، اثرات UVB دو برابر می شود و شدت سوختگی افزایش می یابد. البته علاوه بر آفتاب سوختگی، آثار سرطان زایی UVB هم اثبات شده است.
بنابراین لازم است که در صورت امکان بین ساعات ۱۰ صبح تا ۴ بعد از ظهر از نور آفتاب اجتناب شده، بدن را پوشانده و از کرم های ضد آفتاب استفاده شود. تو صیه می شود که تخت های برنزه یا انواع دیگر مواجهه های مصنوعی با اشعه فرا بنفش خود داری شود.
اشعه رادیو اکتیو:
اشعه رادیو اکتیو شامل پرتوهای کیهانی، گاز رادون، ذرات ناشی از بمب های هسته ای یا آزمایشات هسته ای روی زمین و عکس برداری تشخیصی است.
همه انسان ها در معرض تششع یونیزان ناشی از پرتوهای کیهانی که از فضا وارد اتمسفر زمین می شوند قرار دارند این تشعشات ممکن است مسئول درصد بسیارکمی از کل میزان خطر ابتلا به سرطان باشد (حدود یک درصد).
تماس طولانی مدت با اشعه رادیو اکتیو خطر ابتلا به لوسمی را افزایش می دهد. به طور مثال میزان ابتلا به لوسمی در ژاپنی هایی که در پایان جنگ جهانی دوم با انفجار بمب اتم مواجه شدند، افزایش پیدا کرد.
گرچه مقدار اشعه حین عکس های رادیولوژی تشخیصی کم است و نمی تواند موجب سرطان شود ولی مواجهه با اشعه ایکس در حین دوران بارداری ممنوع است، چرا که خطر لوسمی در کودک را افزایش می دهد.
گاز رادون نوعی ماده رادیو اکتیو است که بطور طبیعی در برخی نواحی زمین، مثلاً در جنوب غربی انگلیس وجود دارد و خطر ابتلا به سرطان خون و ریه را افزایش می دهد.
کلام آخر اینکه از مواجهه های محیطی سرطان زا و به حداقل رساندن مواجهه با عوامل خطر زای قابل اجتناب، اقدامی احتیاط آمیز و عاقلانه است. بطورکلی کمتر از ده درصد سرطان ها عامل ژنتیکی دارند و بیش از نود درصد، منشا محیطی و شیوه زندگی (غیر ژنتیکی) دارند که پس از ورود عامل خارجی به بدن باعث تخریب ژنی می شو ند. بنابراین انتخاب های خوب مانند اجتناب از دخانیات، عدم مصرف الکل و انتخاب های تغذیه ای صحیح، کمک می کند تا تقریباً نیمی از مرگ و میرهای ناشی از سرطان قابل پیشگیری شود.
بطور کلی دو راهکار برای کاهش بروز سرطان و جود دارد:
• کنترل عوامل خطر مرتبط با شیوه زندگی ناسالم
• کنترل عوامل خطر مرتبط با محیط
در هر کدام از این دو مورد هر سه ضلع مردم ، سیاستگذار خارج حوزه سلامت و سیاست گذار حوزه سلامت ایفای نقش می کنند. اما در حوزه کنترل عوامل خطر مرتبط با شیوه زندگی نقش مردم مهم¬تر و در حوزه کنترل عوامل خطر محیطی، سیاستگذاران خارج حوزه سلامت نقش پررنگ تری ایفا می کنند. در هر دو مورد سیاستگذار حوزه سلامت یعنی وزارت بهداشت، عمدتاً نقش واسط را بازی می کند. در خصوص اصلاح شیوه زندگی، سازمان جهانی بهداشت، به اصلاح شیوه زندگی برای چهار عامل خطر الکل، سیگار، رژیم غذایی ناسالم و فعالیت بدنی ناکافی تاکید دارد. واضح است که مهمترین راهبرد برای کنترل این چهار عامل خطر، خود مراقبتی است که مثلاً می تواند از راه رسانه های عمومی و یا آموزش های فردی و گروهی خود مراقبتی به ویژه در سطح شبکه های بهداشتی درمانی به صورت مستمر ادامه یابد.
در کنترل عوامل خطر محیطی نقش سیاستگذاران خارج حوزه سلامت بیش از سایر ذینفعان است و میتواند از طریق ایفای نقش فعال برای تولید محصولاتی که برای سلامتی مردم زیان کمتری دارند (مثلاً تولید سوخت سالم، توسعه حمل و نقل عمومی سالم و در دسترس)، اجرایی شود. از طرف دیگر، درست است که مردم به اندازه سیاست گذاران در کنترل این عوامل ایفای نقش نمی کنند، ولی با رعایت اصول خود مراقبتی و کاهش تولید مواد خطر زای محیطی مانند کاهش استفاده از خود روی شخصی، بی تاثیر هم نیستند.
